Sermaye piyasası, yatırımcıların ve işletmelerin bir araya gelerek finansal kaynaklarını verimli bir şekilde değerlendirdikleri platformdur. Bu piyasada işletmeler ihtiyaç duydukları uzun vadeli fonları sağlayabilmek için hisse senetleri, tahviller gibi menkul kıymetleri yatırımcılara sunar. Yatırımcılar ise bu araçları alarak sermaye piyasasında yer alır ve sermaye karşılığında getiri elde etmeyi amaçlarlar.
Yazımızda sermaye piyasaları hakkında detaylı bilgi bulabilirsiniz.
Sermaye Piyasalarının İşlevleri
- Şirketler, ihtiyaç duydukları fonları sermaye piyasaları aracılığıyla sağlar. Bu fonlar genellikle büyüme, genişleme, yeni projeler veya borçların ödenmesi gibi amaçlarla kullanılır.
- Bireysel ve kurumsal yatırımcıların birikimleri, sermaye piyasaları sayesinde yatırımlara yönlendirilir, böylece ekonomik büyüme desteklenir.
- İkincil piyasalar, yatırımcıların ellerindeki menkul kıymetleri kolayca alıp satmalarına olanak tanır, bu da sermayenin likiditesini artırır.
- Arz ve talep dengesine göre menkul kıymetlerin fiyatları belirlenir, böylece piyasa değerine dayalı bir fiyatlama sistemi oluşur.
- Yatırımcılar, farklı menkul kıymetlere yatırım yaparak portföylerini çeşitlendirebilir ve risklerini yayabilirler.
- Sermaye piyasaları, yasal düzenlemeler ve denetim mekanizmaları sayesinde yatırımcıların korunmasını ve piyasaların güvenli bir şekilde işlemesini sağlar.
Sermaye Piyasaları Neleri Kapsar?
Sermaye piyasaları, birçok farklı finansal enstrümanı ve kurumları bünyesinde barındırır. Bunlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:
- Hisse Senetleri: Şirketlerin ortaklık hakkını temsil eden ve yatırımcılara kâr payı (temettü) alma hakkı tanıyan menkul kıymetlerdir. Sermaye piyasalarının en yaygın araçlarından biridir.
- Tahviller: Şirketlerin veya devletlerin yatırımcılardan borç almak için ihraç ettikleri ve belirli bir süre sonunda anapara ve faiz ödemesi taahhüt edilen borçlanma senetleridir. Tahviller, genellikle düşük riskli yatırım araçları olarak kabul edilir.
- Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler (VDMK): Belirli bir varlık havuzuna dayalı olarak çıkarılan menkul kıymetlerdir. VDMK'lar genellikle ipotekli konut kredileri gibi varlıklardan elde edilen gelirlerin paylaştırılması amacıyla ihraç edilir.
- Yatırım Fonları: Yatırımcıların bir araya getirdikleri fonlarla farklı varlıklara yatırım yapan ve portföy yönetimi sağlayan kurumlardır. Yatırım fonları, yatırımcılara çeşitlendirilmiş ve profesyonelce yönetilen portföyler sunar.
- Emtia Piyasaları: Altın, petrol ve tarım ürünleri gibi fiziksel ürünlerin alım satımının yapıldığı piyasalar da sermaye piyasalarının bir parçası olarak kabul edilir.
- Borsa Endeksleri: Bir grup hisse senedinin performansını ölçen göstergelerdir. BIST 100, S&P 500 gibi endeksler, piyasaların genel durumunu yansıtır ve yatırımcılar için bir referans niteliği taşır.
- Aracı Kurumlar: Yatırımcılar ve ihraç eden şirketler arasında aracılık yapan kurumlar, sermaye piyasalarında önemli bir rol oynar. Bu kurumlar; hisse senedi, tahvil gibi menkul kıymetlerin alım satımını gerçekleştirir ve danışmanlık hizmeti sunarlar.
- Sermaye Piyasası Kurulu (SPK): Türkiye'de sermaye piyasalarını düzenleyen ve denetleyen resmi kurumdur. SPK, piyasaların adil, şeffaf ve güvenilir bir şekilde işleyişini sağlamakla görevlidir.
Sermaye Piyasasının Özellikleri
- Sermaye piyasaları, şirketlere ve devletlere uzun vadeli fon kaynakları sağlar. Bu fonlar genellikle büyük yatırımlar, genişleme projeleri ve altyapı geliştirme gibi uzun vadeli projelerde kullanılır.
- İkincil piyasalarda işlem gören menkul kıymetler, yatırımcılara nakde çevirme imkanı sunar. Yatırımcılar, sahip oldukları varlıkları istedikleri zaman satabilir, böylece likiditeye kolay erişim sağlarlar.
- Yatırımcılar, sermaye piyasasında farklı yatırım araçlarına yatırım yaparak risklerini dağıtabilirler. Portföy çeşitlendirmesi sayesinde yatırımcılar, potansiyel kayıpları azaltma şansı elde ederler.
- Arz ve talep dengesine göre menkul kıymetlerin fiyatları oluşur. Piyasa koşulları, yatırımcıların beklentileri ve şirketlerin performansları fiyatlama mekanizmasında etkilidir.
- Sermaye piyasaları, çeşitli düzenlemeler ve denetimlerle şeffaf bir yapıya sahiptir. Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) gibi kurumlar, piyasaların güvenilir ve adil bir şekilde işlemesini sağlar.
- Sermaye piyasalarının düzenli işleyişi, yatırımcıların güvenini kazanmaya yönelik olarak işlemektedir. Piyasada sağlanan güven ortamı, uzun vadeli yatırımların teşvik edilmesine yardımcı olur.
- Sermaye piyasaları, küresel ölçekte işlem gören varlıklara erişim sağlar. Yatırımcılar, yerel ve uluslararası piyasalarda işlem yaparak farklı bölgelerdeki fırsatlardan yararlanabilirler.
Sermaye Piyasası Türleri
Sermaye piyasaları, işleyiş şekillerine ve yatırımcıların ihtiyaçlarına göre farklı türlere ayrılır. Bu türler, menkul kıymetlerin ilk kez ihraç edilip edilmediği, işlem gördüğü piyasa koşulları ve düzenleme düzeyine göre sınıflandırılır. Aşağıda sermaye piyasalarının başlıca türlerini bulabilirsiniz:
Birincil Piyasa
Birincil piyasa, menkul kıymetlerin ilk kez ihraç edildiği piyasadır. Şirketler ve kamu kurumları, yatırımcılara yeni hisse senedi veya tahvil gibi finansal araçları sunarak fon toplarlar. Halka arzlar, tahvil ihracı gibi işlemler birincil piyasada gerçekleştirilir. Burada toplanan fonlar doğrudan ihraç eden şirketin kasasına girer ve genellikle işletmenin büyümesi, genişlemesi veya borç ödemesi için kullanılır.
İkincil Piyasa
İkincil piyasa, daha önce ihraç edilmiş olan menkul kıymetlerin yatırımcılar arasında el değiştirdiği piyasadır. Bu piyasada yapılan alım satım işlemleri ihraç eden şirketlere yeni fon sağlamaz; işlemler yatırımcılar arasında gerçekleşir.
Borsalar, ikincil piyasaların en bilinen örneğidir. Bu piyasa, yatırımcılara likidite sağlar ve menkul kıymetlerin sürekli olarak alınıp satılmasına olanak tanır.
Organize Piyasalar
Organize piyasalar, devlet tarafından düzenlenen, kuralları belirlenmiş ve denetlenen piyasalardır. Borsa İstanbul gibi organize piyasalar, menkul kıymetlerin şeffaf ve adil bir şekilde alınıp satılmasını sağlar. Standart işlem kuralları ve düzenleyici kurumlar tarafından denetlenmesi nedeniyle yatırımcılara güven sunar.
Organize Olmamış Piyasalar
Organize olmayan piyasalar (tezgah üstü piyasalar), organize piyasalardan farklı olarak resmi bir düzenleme ve denetime tabi olmayan piyasalardır. Bu piyasalarda işlemler, doğrudan alıcı ve satıcı arasında gerçekleşir. Tezgah üstü piyasalar, menkul kıymetlerin daha esnek koşullarda işlem görmesine olanak tanır; ancak, organize piyasalar kadar düzenli ve şeffaf olmayabilirler.
Para Piyasası Nedir?
Para piyasası, kısa vadeli borçlanma araçlarının alınıp satıldığı finansal bir piyasadır. Genellikle vadeleri bir yıla kadar olan menkul kıymetler ve araçlar bu piyasada işlem görür. Para piyasası, likidite ihtiyacı olan bankalar, finansal kurumlar ve hükümetler için anlık fon temini sağlar. Aynı zamanda yatırımcılara düşük riskli ve kısa vadeli getiri imkanı sunan güvenilir bir yatırım alanıdır.
Para piyasası, ekonomik sistemin sağlıklı işleyişi açısından kritik bir rol oynar. Finansal kurumlar, nakit ihtiyaçlarını karşılamak için bu piyasayı kullanırken yatırımcılar da fazla nakitlerini değerlendirmek amacıyla kısa vadeli araçlara yatırım yaparlar. Bu piyasada işlem gören en yaygın araçlar hazine bonoları, mevduat sertifikaları ve banka kabul senetleridir.
Likidite ve güven ön planda olduğundan para piyasasındaki işlemler genellikle düşük risklidir. Faiz oranları ise piyasa koşullarına ve merkez bankalarının para politikalarına göre değişiklik gösterir. Kısa vadeli olduğundan piyasadaki enflasyonist baskılar ve ekonomik dalgalanmalar bu piyasayı doğrudan etkileyebilir.
Para Piyasası ve Sermaye Piyasası Arasındaki Farklar
Kriter | Para Piyasası | Sermaye Piyasası |
Amaç | Kısa vadeli likidite sağlama | Uzun vadeli yatırım sağlama |
Vade Süresi | Genellikle 1 yıla kadar | Genellikle 1 yıl ve üzeri |
Risk Düzeyi | Düşük | Daha yüksek |
Likidite | Yüksek | Daha düşük |
Faiz Oranları | Daha düşük ve sabit | Daha yüksek ve değişken |
İşlem Gören Araçlar | Hazine bonoları, mevduat sertifikaları, banka kabul senetleri | Hisse senetleri, tahviller, bono ve diğer menkul kıymetler |
Yatırımcı Profili | Kısa vadeli ve düşük risk isteyen yatırımcılar | Uzun vadeli yatırım arayan yatırımcılar |
Düzenleyici Kurum | Merkez Bankası, SPK | Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) |
Sermaye Piyasası Nereye Bağlı?
Türkiye'de sermaye piyasası, Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) tarafından düzenlenir ve denetlenir. SPK, 1981 yılında 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu'na dayalı olarak kurulmuştur ve sermaye piyasalarının düzenli, şeffaf, güvenli ve etkin bir şekilde işlemesini sağlamak amacıyla faaliyet gösterir. Sermaye piyasasında işlem gören şirketler, yatırımcılar, aracı kurumlar ve diğer piyasa aktörleri arasında adil bir ortam yaratılmasını sağlar.
SPK, doğrudan Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığına bağlı bir kurumdur. Ana görevleri arasında sermaye piyasalarında şeffaflığı artırmak, yatırımcıları korumak ve piyasa düzenlemelerini oluşturmak yer alır. Ayrıca borsalar ve diğer finansal piyasalar üzerinde düzenleyici yetkiye sahiptir. Türkiye'deki en büyük organize piyasa olan Borsa İstanbul (BIST) da SPK'nın düzenlemelerine tabidir.
Sermaye Piyasasına Bağlı Kurumlar
Sermaye piyasasının sağlıklı bir şekilde işleyebilmesi için birçok kurum ve kuruluşun görev aldığı bir ekosistem mevcuttur. Bu kurumlar, piyasa düzenlemeleri, işlemlerin takibi, denetim ve finansal araçların güvenli bir şekilde alınıp satılmasında kritik roller üstlenirler. Türkiye'deki sermaye piyasalarına bağlı başlıca kurumlar şunlardır:
- Takas ve Saklama Bankası (Takasbank): Takasbank, sermaye piyasasında gerçekleştirilen menkul kıymet ve nakit işlemlerinin takas ve saklama süreçlerini yürüten bir finansal kuruluştur. Aynı zamanda merkezi karşı taraf hizmeti sunarak işlem güvenliğini sağlar.
- Borsa İstanbul (BIST): Borsa İstanbul, sermaye piyasalarında işlem gören menkul kıymetlerin alım satım işlemlerinin gerçekleştirildiği organize bir piyasadır. Hisse senetleri, tahviller, emtialar ve diğer finansal araçlar Borsa İstanbul bünyesinde işlem görmektedir.
- Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK): Türkiye'deki bankacılık sistemini denetleyen ve düzenleyen kurumdur. Sermaye piyasaları ile doğrudan bağlantısı olmasa da bankaların sermaye piyasasındaki faaliyetlerini gözetim altında tutar.
- Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşlar Birliği: TSPAKB, sermaye piyasasında faaliyet gösteren aracı kuruluşların ve diğer piyasa katılımcılarının çıkarlarını korumak ve düzenlemek amacıyla kurulmuş bir birliktir. Aynı zamanda yatırımcıların bilinçlendirilmesine yönelik çalışmalar da yapar.
- Merkezi Kayıt Kuruluşu: MKK, sermaye piyasalarında işlem gören menkul kıymetlerin elektronik ortamda kaydını tutan merkezi bir kuruluştur. Yatırımcıların haklarının korunmasını sağlar ve güvenli bir işlem ortamı oluşturur.
- Aracı kurumlar ve bankalar: Aracı kurumlar, yatırımcılar adına menkul kıymet alım satım işlemleri gerçekleştiren finansal kuruluşlardır. Aynı zamanda bankalar da sermaye piyasalarında aracı hizmetleri sunarak işlem gerçekleştiren önemli aktörlerdir.
- Portföy yönetim şirketleri: Yatırımcılara ait portföyleri yöneterek onların birikimlerini sermaye piyasasında değerlendirir. Bu şirketler, profesyonel yatırım yönetimi hizmeti sunar.
- Halka açık şirketler: Sermayelerini artırmak ve yatırımcılarından fon sağlamak amacıyla hisse senetlerini halka arz eden şirketlerdir.
- TCMB (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası): TCMB, para politikasını belirleyen ve uygulayan Türkiye'nin merkez bankasıdır. Merkez Bankası, faiz oranları ve likidite politikaları ile sermaye piyasalarını dolaylı olarak etkiler.
- Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı: Türkiye'nin iç ve dış borçlanma işlemlerini yürüten kurumdur. Hazine'nin tahvil ve bono gibi menkul kıymetler ihraç ederek sermaye piyasalarında fon sağlama işlemleri bulunmaktadır.
- Derecelendirme kuruluşları: Derecelendirme kuruluşları, şirketlerin ve hükümetlerin kredi riskini değerlendirerek notlandırma işlemi yaparlar. Bu derecelendirmeler, sermaye piyasasında yatırımcılar için önemli bir referans niteliği taşır.